نماینده‌ی کازرون و مسأله‌ی کاپیتولاسیون :: توحید : آثار و مقالات رضا صنعتی

تذکر: این نوشتار برشی از یک مقاله‌ی بلند است که متن کامل آن انشاءالله در آبان ماه امسال در مجله‌ی بهارستان منتشر خواهد شد.

علی‌رغم سابقه‌ی قوی کازرون در نهضت مشروطه و نیز در حمایت از ملی شدن صنعت نفت، این شهر تا دوره‌ی بیست و یکم مجلس شورای ملی از وجود نماینده‌ای مستقل بی‌بهره بود. این در حالی است که از سال 1320 تلاش‌هایی برای برخورداری این شهر از نماینده‌ای مستقل در مجلس شورای ملی صورت گرفته می‌گرفت.

***

در تاریخ 26 شهریورماه 1342 انتخابات مجلس بیست و یکم برگزار و سید عبدالحسین طباطبایی با اکثریت 10088 رأی از مجموع آرای مأخوذه به عنوان اولین نماینده‌ی کازرون معرفی شد. وی همچنین دو دوره‌ی پس از آن نیز یعنی در مجالس بیست و دوم و بیست و سوم شورای ملی به عنوان نماینده‌ی کازرون بود و مجموعاً از سال 1342 تا 1354 این مسئولیت را بر عهده داشت.

***

سید عبدالحسین طباطبایی در سال 1299 (هـ . ش) در محله‌ی مصلای کازرون متولد شد. خانواده‌ی طباطبایی خانواده‌ای اصیل و از سادات کازرون بود.

طباطبایی دوران ابتدایی را در کازرون، دبیرستان را در شیراز و تحصیلات دانشگاهی خود در رشته‌ی حقوق را در دانشگاه تهران سپری کرده و از سال 1325 پس از اتمام تحصیلات دانشگاهی به فعالیت‌های قضایی روی آورد. وی مسئولیت‌هایی چون ریاست دادگاه عالی جناحی فارس را بر عهده داشت.

وی در طول دوران نمایندگی خود در کمیسیون‌هایی چون دادگستری، تحقیقِ سئوالات، امور استخدام وسازمان‌های اداری‏، پست و تلگراف و برنامه فعالیت داشت.

مهم‌ترین مواضع طباطبایی در مجلس شورای ملی

طباطبایی از معدود نمایندگانی بود که در دوران نمایندگی خود در نطق‌ها و مواضع خویش غالباً به دفاع از حقوق ملت و اعتراض به عملکرد دولت‌ روی‌ می‌آورد. مخالفت با تصویب لایحه‌ی کاپیتولاسیون، افشای فسادهای موجود در لوایح دولت، تأکید بر نابسامانی‌های قضایی رژیم، انتقادات صریح از حیف و میل بیت‌المال، تصریح بر فساد سیستم اداری کشور، انتقاد از رفتار دیکتاتور مآبانه‌ی مسئولان با مردم و عدم توجه به اعتلای اخلاقی جامعه از جمله مواضع قاطعانه‌ی طباطبایی در طول دوران نمایندگی‌اش بود.

این نوشتار اما تنها به بررسی مواضع و دیدگاه‌های او در جریان تصویب قانون کاپیتولاسیون می‌پردازد.

طباطبایی و مسأله‌ی کاپیتولاسیون

در اولین دوره از نمایندگی طباطبایی یعنی در دوره‌ی بیست و یکم مجلس شورای ملی قانون ذلیلانه و تحقیرآمیز کاپیتولاسیون به تصویب رسید. بر این اساس «با توجه به لایحه‌ی شماره‌ی 2157/ 2291/ 18- 25/11/1342 دولت و ضمایم آن که در تاریخ 21/11/42 به مجلس سنا تقدیم شده به دولت اجازه داده می‌شود که رییس و اعضای هیئت‌های مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقتنامه‌های مربوطه در استخدام دولت شاهنشاهی می‌باشند از مصونیت‌ها و معافیت‌هایی که شامل کارمندان اداری فنی موصوف در بند (و) ماده‌ی اول قرارداد وین که در تاریخ هجدهم آوریل 1961 مطابق بیست و نهم فروردین ماه 1343 به امضاء رسیده است می‌باشد برخوردار نماید.» (1)

سید عبدالحسین طباطبایی اما از جمله نمایندگانی بود که تلاش‌هایی را در جهت مخالفت با این قانون و جلوگیری از تصویب آن و یا لااقل تلطیف مفاد آن به عمل آورد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:

1. مخالفت با لایحه و پیشنهاد موکول کردن ‌رأی‌گیری به جلسه‌ای دیگر

سیدعبدالحسین طباطبایی که در میان بحث درباره‌ی لایحه‌ی کاپیتولاسیون خطاب به نائب رییس مجلس شورای ملی خود را به عنوان مخالف این لایحه معرفی کرده بود، همراه با جمع دیگری از نمایندگان پیشنهاد موکول کردن رأی‌گیری درباره‌ی این لایحه به جلسه‌ای دیگر را مطرح کردند. متن این پیشنهاد بدین شرح بود: «پیشنهاد می‌نماید به علت طول بحث، جلسه تعطیل و باقی مذاکرات به روز پنجشنبه موکول شود.»(2)

این پیشنهاد که عملاً موجبات تعویق در تصویب این قانون را فراهم می‌آورد مورد مخالفت نمایندگان اکثریت قرار گرفته و متقابلاً پیشنهاد کفایت مذاکرات مطرح شد و مورد تصویب قرار گرفت.

2. پیشنهاد محدودیت شمول قانون کاپیتولاسیون

از دیگر اقدامات طباطبایی برای مخالفت با این لایحه تلطیف مفاد آن بود. وی در این راستا پیشنهاد کرد: «بنا به قول جناب آقای نخست وزیر؛ پیشنهاد می‌شود، تصریح گردد مستشاران نظامی که از مصونیت موضوع قرارداد و متن استفاده می‌نمایند منحصر به رییس و افسران مستشاری نظامی آمریکا باشد.»(3)

هم‌زمان با این پیشنهاد، پیشنهاد دیگری از سوی آقای صادق احمدی (نماینده‌ی سنقر) مبنی بر خروج درجه داران غیر افسر از شمول تبصره‌ی این قانون مطرح شد که مورد تصویب قرار نگرفت.

پس از آن عبدالحسین طباطبایی مجدداً بر پیشنهاد خود تأکید ورزید که در نتیجه نایب رییس مجلس خواستار توضیح وی درباره‌ی تفاوت این پیشنهاد با پیشنهاد آقای احمدی شد که طباطبایی در توضیح این تفاوت گفت: «پیشنهاد آقای صادق احمدی این بود که گروهبان آن عده از نظامی‌های آمریکایی که در درجات پایین قرار دارند از این مصونیت خارج باشند. آقای نخست وزیر مثل اینکه این را قبول کردند و فرمودند که مقصود آن کادر بالا است و در وضع این لایحه تغییری نمی‌دهد. اگر قبول دارید بنده اینجا عین فرمایش جنابعالی را در این پیشنهاد آورده‌ام.»

حسنعلی منصور اما در پاسخ به وی گفت: «بنده عرض کردم که این را نمی‌شود از هم تفکیک کرد افسر وسیویل و درجه‌دار اینها به عنوان تکنیسین است نه به عنوان یک گروهبان اگر راننده باشد و در خدمت ارتش هم وارد نخواهد شد و این تکنیسین اگر درجه‌دار باشد ما نمی‌توانیم استثنا کنیم بنده این را عرض کردم.»

طباطبایی اما در پاسخ به نخست وزیر گفت: «درجه‌دار نوعاً در زبان ما به گروهبان و سرجوخه و استوارها گفته می‌شود اگر اینها را بخواهیم مستثنی بدانیم بنا به گفته‌ی خودتان در کلمات این لایحه باید تغییراتی داده شود تا این نقص حقوقی به وجود نیاید.»

و منصور بار دیگر تأکید کرد: «یک تکنیسین ممکن است گروهبان باشد ممکن است برای یک کاری احتیاج به یک گروهبان باشد یعنی او تخصص دارد ولی گروهبان هم هست پس این را نمی‌توانیم مستثنی بکنیم.»

طباطبایی اما با اصرار بر پیشنهاد خود گفت: «این مغایر است. به هر حال اگر قبول فرمودید این مستثنی است یک تغییری در لایحه بدهید که وضعیت حقوقی آن تأمین بشود این عرض بنده بود (نمایندگان: رأی! رأی!) رأی هم می‌گیرند باز هم رد می‌شوند!»

بالاخره با اصرار نماینده‌ی کازرون نسبت به این موضوع نیز رأی گرفته شد که این پیشنهاد نیز مورد تصویب اکثریت نمایندگان قرار نگرفت.(4)

3. پیشنهاد رأی‌گیری مخفی با مهره

از دیگر اقداماتی که از جانب سید عبدالحسین طباطبایی و جمعی دیگر از نمایندگان برای مقابله با تصویب لایحه‌ی کاپیتولاسیون صورت گرفت، طرح پیشنهاد رأی‌‌گیری مخفی با مهره نسبت به این لایحه بود. این شیوه‌ی اخذ رأی می‌توانست ملاحظاتی که احتمالاً برخی از نمایندگان در رأی‌گیری علنی داشتند را از بین ببرد. در این پیشنهاد چنین آمده بود:

«ریاست معظم مجلس شورای ملی!‏

طبق ماده‌ی 148 آیین‌نامه‌ی داخلی مجلس شورای ملی تقاضا دارد در لایحه‌ی اجازه‌ی استفاده‌ی مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین اخذ رأی مخفی با مهره انجام گیرد.

عبدالحسین طباطبایی، ملکشاه مظفر، سرهنگ حسینی، ایلخان، بالاخانلو، جاوید، دکتر اسدی، دکتر رمضانی، موقر، امام مردوخ، سرتیپ‌پور، نیّری، مهندس بهبودی، پاینده، معتمدی، زهتاب فرد، رامبد.»(5)

این پیشنهاد مورد تصویب نمایندگان قرار گرفت.

4. اعتقاد به تصویب غیرقانونی لایحه‌ی کاپیتولاسیون

پس از اخذ رأی مخفی با مهره برای این لایحه، بر اساس اعلام مجلس لایحه‌ی کاپیتولاسیون با 74 رأی موافق و 61 رأی مخالف به تصویب رسید. بر اساس اعلام مجلس مجموع آرای اخذ شده 136 رأی بود در حالی که تعداد نمایندگان حاضر در جلسه به بیش از 180 نفر می‌رسید.(6)

سیدعبدالحسین طباطبایی معتقد است؛ تصویب این قانون برخلاف آیین‌نامه‌ی داخلی مجلس صورت گرفت. وی در مصاحبه با نگارنده می‌گوید:

«به نظر من این قانون در مجلسی که بود تصویب نشد. رئیس مجلس بی‌خود گفت که تصویب شد چون موافق آئین‌نامه‌ی وقت عده‌ی زیادی در جلسه‌ی این مجلس بودند موقعی که رأی‌گیری شروع شد یک عده‌ای رفتند بیرون که رأی این‌ها موافق آئین‌نامه‌ی داخلی مجلس، ممتنع می‌شد و [مجموعاً] تعداد کسانی که رأی نداده بودند بیشتر از تعداد کسانی که رأی دادند بود. چند نفر از نمایندگان واقعاً شجاعانه صحبت کردند. من هم نوبت صحبت داشتم تصمیمم بر این بود که صحبتم را خیلی کوتاه بکنم در حد یک بیت شعدر، شعر این بود که

مکن کاری که در پا سنگت آید جهان با این فراغی تنگت آید

چو فردا نامه خوانان نامه خوانند چو نام خود ببینی ننگت آید

من می‌خواستم همین شعر را بخوانم. همکاری داشتیم... که در پایان صحبتش همین دو بیت شعر را خواند(7) و به حد کافی هم در مخالفتش صحبت شده بود. در موقع رأی گیری یک عده‌ای بیرون رفتند. رئیس مجلس باید این‌ها را جزو کسانی که رأی ممتنع می‌دهند، حساب می‌کرد. اصلاً این ندیده بر اساس همان تعداد آرایی که داده بودند برای کاپیتولاسیون گفت تصویب شد که هنوز هم من معتقدم که این قانون نشد. این خلاف آئین‌نامه‌ی داخلی مجلس تصویب و اعلام شد.»(8)

5. واسطه‌ی اطلاع رسانی به امام خمینی(ره)

پس از تصویب قانون کاپیتولاسیون حضرت امام خمینی‌(ره) شدیدترین موضع را در مقابل تصویب این قانون اتخاذ کردند. اما پرسشی که در این راستا مطرح می‌شود آن است که امام از چه روش‌ها و با کدام واسطه‌ها نسبت به تصویب این لایحه‌ در مجلس شورای ملی کسب اطلاع کردند.

در این رابطه نقل‌های متعددی وجود دارد و بعید نیست که حضرت امام خمینی(ره) با واسطه‌های متعددی نسبت به تصویب این قانون و مفاد آن کسب اطلاع کرده باشند.

مهندس رجبعلی طاهری از مبارزان انقلابی که نقش عمده‌ای در رهبری مبارزات مردم استان فارس داشته است. درباره‌ی یکی از روش‌های اطلاع امام از مفاد این قانون می‌گوید:

«یکی از نمایندگان مجلس به نام طباطبایی از طریق حجة الاسلام [سید احمد] پیشوا خبر تصویب کاپیتولاسیون را به گوش امام رساند و محتوای آن را توضیح داد. از دیگر مطالبی که در این زمان مجلس تصویب کرد و اسناد آن از طریق آقای طباطبایی و آقای پیشوا به دست امام رسید، وام دویست میلیون دلاری آمریکا به ایران و بازپرداخت سیصد میلیون دلاری آن بود. بر اساس این قرارداد، یکصد میلیون دلار از بودجه‌ی بیت‌المال به عنوان سود به جیب آمریکایی‌ها ریخته می‌شد.»(9)

سید عبدالحسین طباطبایی خود در مصاحبه‌ای با نویسنده بر انتقال خبر این مصوبه به حجة الاسلام والمسلمین پیشوا و برخی افراد دیگر تصریح داشت.(10)

طباطبایی هم‌اکنون نهمین دهه از حیات خود را در حالی آغاز کرده که غبار فراموشی بر بسیاری از خاطرات وی سایه افکنده است.

پی‌نوشت:...........................................................

[1]) مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره 21، جلسه 104

2) نمایندگان پیشنهاددهنده عبارت بودند از آقایان مصطفوی، نیری، طباطبایی، جاوید، دکتر بقایی یزدی، حبیبی، رامبد، پاینده، رجایی و چند نفر دیگر.

3) مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره 21، جلسه 104

4) همان

5) همان

6) همان

7) شعر مذکور را آقای هلاکو رامبد نماینده‌ی طوالش (هشت پر) در پایان پیشنهاد خود درباره‌ی این قانون قرائت کرده است.

8) مصاحبه‌ی نویسنده با سید عبدالحسین طباطبایی، 8 دی ماه 1386

9) خاطرات رجبعلی طاهری، صص 49 و 50