روایت شده که روزی پیامبر گرامی اسلام (ص) گروهی را مشاهده کرد که در مسجد دور شخص خاصی جمع شده‌اند.
پرسید: چه خبر است؟
عرض شد: مرد دانشمندی در جمع ماست!
حضرت پرسید: در چه رشته‌ای دانشمند است؟
عرض شد: این مرد تاریخ عرب و جنگ‌های آنان و اشعار دوران جاهلیت را از همه بهتر می‌داند. او پدران و اجداد افراد را از هر کس دیگری بهتر می‌شناسد.
رسول اکرم (ص) فرمود: این‌گونه دانستنی‌ها منفعتی ندارد و اگر کسی نداند ضرری نخواهد دید!
آنگاه فرمود: «انما العلم ثلاثه آیه محکمه او فریضه عادله او سنه قائمه و ما خلاهن فضل.» یعنی علم فقط سه چیز است: اول آیه‌ی محکمه؛ یعنی علم به اصول عقاید و دلایل قاطع در شناخت خدا و عظمت او و حقانیت انبیا و حجج الهی. دوم: فریضه‌ی عادله؛ یعنی علم به مکارم اخلاق و صفات پسندیده‌ای که آدمی باید به آنها آراسته شود. سوم: سنت قائمه؛ یعنی علم به احکام شرعی و وظایف عملی هر انسان. هر علمی غیر از این سه، فضیلت است و فضیلت نمی‌تواند جای علوم اصلی را بگیرد.(1)
کلام و فلسفه (آیه‌ی محکمه)، اخلاق و تزکیه‌ی نفس (فریضه‌ی عادله) و فقه (سنت قائمه) از مهم‌ترین علوم مطرح در حوزه‌های علمیه‌اند و طلاب علوم دینی برای رسیدن به مقام اجتهاد باید علم‌های بسیار دیگری را نیز بیاموزند لکن هم‌چنان که گفته شد: «یکی از کوتاهی‌ها در حوزه‌های علمیه این است که حوزه درست معرفی نشده، مردم نمی‌دانند که در حوزه‌های علمیه چقدر تلاش علمی نفیس و با‌ارزش می‌شود و در چه رشته‌های مهمی چه کارهای بسیار ارزشمندی انجام می‌گیرد.»(2) این کوتاهی در معرفی نظام علمی حوزه باعث شکل‌گیری تصورات غلطی از شخصیت طلاب در اذهان برخی از اقشار مردم شده است تا حدی که بسیاری از مردم مشغولیت اصلی طلاب را امور عبادی و معنوی و مسایلی از قبیل قرائت قرآن و دعا و برگزاری مجالس روضه می‌پندارند! غافل از آنکه آن چه بیش‌ترین میزان وقت طلاب را به خود اختصاص می‌دهد برنامه‌های علمی (اعم از شرکت در کلاس درس، مطالعه و مباحثه) است. طلاب علوم دینی و دانشجویان حوزه‌های علمیه برای رسیدن به مدارج عالی علمی سختی‌ها و مشقت‌های فراوانی را به جان می‌خرند.
اسلام شناسی و صاحب نظر شدن در علوم مختلف اسلامی از مهم‌ترین اهداف هر طلبه‌ی سخت‌کوشی است.
ادبیات عرب (صرف و نحو و معانی و بیان)، منطق، تفسیر قرآن، حدیث، رجال و اصول فقه علوم ابزاری مهمی برای رسیدن به درجه‌ی اجتهاد محسوب می‌شوند و طلاب علوم دینی دوره‌ی آموزشی بلند‌مدتی را برای تفقه در دین پشت سر می‌گذارند.(3) آنان در وافع خود را مخاطب این آیه‌ی شریفه می‌دانند که «و ما کان المؤمنون لینفروا کافه فلولا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون.»(4) مؤمنین چنین نیستند که همه‌شان به یک‌جا بروند چرا از هر فرقه گروهی برای فقیه شدن در دین کوچ نمی‌کنند تا پس از فقاهت در دین به سمت قوم و طایفه‌ی خویش برگشته، آنان را انذار کنند، بلکه قوم و طایفه‌ی آنان از نافرمانی خدا حذر کنند.»
به هر حال طلاب علوم دینی در طول مدت تحصیل خود سه مرحله‌ی تحصیلی را پشت سر می‌گذارند:
1- دوره‌ی مقدمات: در این دوره طلاب به فراگیری ادبیات عرب که زبان قرآن و سنت است پرداخته خود را آماده‌ی فهم فقه و اصول و گام نهادن در دروس سطح می‌کنند. مدت تحصیل در این دوره به طور متوسط سه سال است. مهم‌ترین درسهایی که در این دوره خوانده می‌شود عبارت است از؛
الف) در علم صرف:کتاب صرف ساده و ...
ب) در علم نحو: کتب صمدیه، هدایه، شرح سیوطی یا این عقیل بر الفیه‌ی این مالک، مغنی الادیب و...
ج) در علم معانی و بیان: کتاب جواهر البلاغه و...
د) در علم منطق: کتاب المنطق و ...
ه) علوم دیگر: اخلاق، اعتقادات، احکام، ادبیات فارسی و آیین نگارش، تاریخ اسلام، تجوید و حفظ قرآن، تجزیه و ترکیب قرآن، نهج البلاغه و ...
2. دوره‌ی نیمه تخصصی (سطح): در دوره‌ی سطح طلاب با فقه و اصول آشنا شده از نظرها، ابتکارها و شیوه‌ی استدلال فقهی و اصولی و مبانی علمای پیشین اطلاع می‌یابند و خود را برای استنباط از احادیث و آیات در درس خارج آماده می‌کنند این دوره به طور متوسط هفت سال است.
مهم‌ترین درسهایی که در این دوره فرا گرفته می‌شود عبارتند از:
الف) در علم اصول فقه: کتاب‌های الموجز، اصول الفقه، رسائل، کفایه و ...
ب) در علم فقه: کتاب‌های شرح لمعه، مکاسب، و ...
ج) علوم دیگر: فلسفه، تفسیر قرآن، تاریخ، اخلاق، علوم قرآنی، عقاید، رجال، نهج‌البلاغه و ...
برخی از طلاب پس از گذراندن سه سال اول از این مقطع در یکی از رشته‌های علوم اسلامی از قبیل فلسفه و کلام، تفسیر قرآن، حقوق و قضا، مذاهب اسلامی، تاریخ اسلام، تبلیغ، نهج البلاغه، حدیث و ... به تحصیل می‌پردازند.
3- دوره‌ی تخصصی (خارج): طلاب در این مقطع در یک یا چند رشته از رشته‌های علوم اسلامی متخصص و صاحب نظر می‌شوند. در این مرحله استاد و شاگرد مقید به کتاب خاصی نیستند اما برای منظم شدن سیر بحث کتابی را انتخاب کرده و بر اساس آن بحث را ادامه می‌دهند. در این درس‌ها استاد با بررسی دلایل و شواهد هر مطلب نظر نهایی خود را ارائه می‌دهد و شاگردان در پذیرش یا رد نظر او آزادند.
شیوه‌ی آموزشی و تربیتی حوزه‌های علمیه از امتیازات خاصی برخوردار است به گونه‌ای که حتی شخصیتی مانند دکتر شریعتی با وجود برخی موضع‌گیری‌های تند و نادرستی که در مقابل روحانیت داشته، درباره‌ی شیوه‌ی آموزشی و تربیتی حوزه‌های علمیه می‌گوید:
«در رساله‌ی تحقیقی که برای وزارت علوم نوشته‌ام و نیز در مقاله‌ی کویر که منتشر کرده‌ام برتری‌های شیوه‌ی آموزشی و تربیتی حوزه‌ی علمیه را بر شیوه‌ی دانشگاهی بر‌شمرده‌ام؛
1- انتخاب رشته‌ی علمی بر مبنای ارزش فکری نه در آمد اقتصادی
2- احساس مسوولیت اجتماعی آمیخته با رشته‌ی تحصیلی از لحظه‌ی انتخاب.
3- انتخاب آزاد استاد بر اساس لیاقت معلمی و ارزش علمی شخص وی.
4- ضرورت حفظ چهره‌ی علمی و اخلاقی برای استاد.
5- رایطه‌ی ارادت میان معلم و استاد.
6- متد تعلیم چند درجه‌ای.
7- سنت مباحثه برای هر درس میان طلاب بعد از هر درس.
8- آزادی حضور و عدم تقید به شرایط ظاهری و فرمالیسم پیچیده و خشک اداری در راه کسب علم.
9- رایگان بودن تحصیل.
10- آزادی مطلق تحصیل برای عموم مردم از هر سنی و هر طبقه‌ای و با هر شرایطی.
11- بورس و تأمین مسکن [حجره] و امکانات تحصیلی برای هر داوطلبی.
12- قید لاینفک اخلاق با علم به طور طبیعی و در عین حال اجتناب ناپذیر.
13- تماس دائمی با توده.
14- تعهد رهبری فکری و هدایت اجتماعی مردم.
15- پیوند ناگسستگی ایدئولوژی و علم.
16- وجود یک فرهنگ عمومی و مشترک. جهت واحد و هماهنگی میان رشته‌های مختلف علمی با وجود تخصص.
17- پیوستگی با گذشته‌ی تاریخی، فرهنگی و اعتقادی ( آنچه در فرهنگ جدید می گسلد).
18- نبودن فرم‌های ظاهری و قالبی در ارزیابی و ارزش‌یابی درجات شاگردی و استادی (تصدیق، رتبه) و واگذاری آن به خود مردم و میزان لیاقت شخصی و ارزش و تکامل فکری و علمی استاد یا فارغ التحصیل در جامعه، به جای کارگزینی و مقررات ترفیع‌های اتوماتیک ( که چنان‌که در کویر گفته‌ام مثل آلو‌بخارا که نم می‌کنند پس از چهار سال خود به خود هر استاد‌یاری تبدیل می‌شود به دانشیار و پس از پنج سال هر دانشیاری استحاله می‌شود یه استاد!...)»(5)
ادامه دارد...
پی‌نوشت:
1- الکافی: ج 1، ص 33.
2- مقام معظم رهبری، سخنرانی در آغاز درس خارج فقه: 21/6/1372
3- اخیراً دوره‌های تحصیلی کوتاه مدت پنج ساله با عنوان «سفیران هدایت» به هدف تربیت مبلغان دینی و اعزام به مناطق مورد نیاز جهت تبلیغ احکام شرعی و معارف اسلامی در برخی از حوزه‌های علمیه راه‌اندازی شده است.
4- سوره توبه: آیه 122.
5- میزگرد حسینیه‌ی ارشاد، ص 123 و مندرج در کتاب «مذهب علیه مذهب».
(اظهارات روزنامه نگار باتجربه و با سابقه کشور !!!!!!! و پاسخ اینجانب)
بروزم